I 13
[1] IAM, adverbium temporis. Temporalium adverbiorum quedam signifìcant tempus communiter, idest diversa tempora indifferenter, ut olim, quondam, dudum, aliquando et similia; quedam discrete, ut nunc, nuper, pridem et similia. [2] Eorum vero que signifìcant discrete quedam signifìcant presens, ut 'nunc', quedam preteritum, ut 'heri', quedam futurum, ut 'post', 'perendie'. [3] Eorum que signifìcant presens quedam signifìcant presens tantum, ut 'nunc facio'; quedam presens confusum, ut 'hodie', unde potest iungi omnibus temporibus, ut 'hodie facio', 'hodie feci', 'hodie faciam'; quedam presens et paulo post futurum, ut 'iam faciam', 'iam facio'. [4] Item, eorum que signifìcant preteritum, quedam signifìcant paulo ante preteritum, ut 'nuper', 'heri', ut 'nuper feci', 'heri feci'; quedam multo ante preteritum, ut 'pridem feci'; quedam infinite preteritum, ut 'antea feci'. [5] Item, eorum que signifìcant tempus futurum, quedam signifìcant paulo post futurum, ut 'cras faciam', 'postridie faciam'; quedam multo post futurum, unde exemplum non habeo, sed credo quod inveniatur; quedam infinite futurum, ut 'post' vel 'postea faciam'. [6] Patet ex predictis quod convenienter dicitur 'modo facio' et 'modo feci', sed non 'modo faciam'. Similiter, convenienter dicitur 'iam facio' et 'iam faciam', sed non 'iam feci'. Similiter convenienter dicitur 'nuper feci', sed non 'nuper faciam'. Si tamen aliter fiat, scias fieri per abusionem: per abusionem enim dicitur 'nuper faciam' et 'modo faciam', nisi accipiatur pro aliquando vel tantummodo. [7] Item nota quod, licet 'post' vel 'postea' designent tempus quod est preteritum et tempus quod est presens, unde quandoque iunguntur verbis preteriti temporis et presentis, ut 'postea feci' et 'postea facio', tamen dicuntur esse adverbia futuri temporis, idest futurum tempus designare, vel quia designent re vera futurum tempus, vel preteritum vel presens, sed ut futurum respectu alicuius. Unde cum iunguntur preterito vel presenti debet aliquid precedere, cuius respectu designent preteritum vel presens vel futurum. [8] Item eorum que signifìcant tempus communiter, quedam signifìcant tempus secundum tempus totum, ut 'olim facio', 'olim feci' et 'olim faciam', et 'quondam' et 'dudum'; quedam signifìcant tempus secundum particulas temporis, ut 'aliquando facio' vel 'feci' vel 'faciam', et 'quandoque' similiter. [9] Et quia iam designat presens tempus et quod statim et cum quadam velocitate sequitur, ideo inde derivatur hic Ianus, propter velocitatem videndi ante et retro, cum sit bifrons, et est Ianus deus omnium principiorum; et dicitur bifrons, idest habere duas frontes, scilicet ante et retro, et secundum hoc Ianus dicitur mundus vel celum, quod habet duas facies, idest duas portas, scilicet orientem et occidentem, vel Cancrum et Capricornum. [10] Sed cum Ianus dicitur quadrifrons hoc refertur ad IIII mundi partes vel elementa vel tempora; equivocatur et hoc nomen Ianus ad multa alia, secundum que congrue dicitur bifrons, sed hec melius in philosophia distinguentur. [11] Unde hoc Ianiculum -li, idest templum Iani, unde Augustinus De civitate Dei in quarto 'plebs in Ianiculum ostili direptione secesserat'. Ianiculum etiam dicitur oppidum quoddam Ytalie, et hic Ianiculus mons apud Romam, quia olim colebatur ibi Ianus. [12] Item a Ianus hec ianua -e, proprie primus ingressus, primus introitus, quia Ianus deus est principii, cui antiqui omnem exitum et introitum sacrifìcaverunt. Vel ianua hostium perforatum, quale videmus in cellariis, per quod videri potest intus et extra, sicut Ianus videt ante et retro. [13] Fores sunt que extra volvuntur et aperiuntur; valve, que intus aperiuntur et volvuntur, et sunt duplices et replicabiles, quia in se replicantur cum aperiuntur, et dicuntur sic a velando, quia se velent, vel quasi volve, quia, dum aperiuntur, cum diffìcultate volvuntur, vel quia in se revolvuntur. [14] Porta proprie est civitatis. Cum enim antiqui civitatem aliquam volebant edificare, in circuitum ducebant aratrum et locum murorum sulco designabant; cum ergo veniebant ad locum ubi porta debebat esse, suspendebant aratrum, ne tangeret terram, et portabant: et ab illa portatione aratri locus ille dictus est porta, et secundum hoc proprie est civitatis. Potest etiam et in aliis dici porta, ab exportatione et importatione rerum per eam. [15] Posticum vel posticium vel postis vel postica, penultima correpta, latens ingressus in parte posteriori, vel qui respicit occidentem. Antica hostium ab anteriori parte vel quod respicit orientem. [16] Hostium dicitur generaliter ubicunque, sive sint valve, sive fores, sive aliud. Similiter et aditus dicitur generaliter hostium: differunt tamen, quia aditus quibus admittimur, hostia quibus excludimur; usus tamen hanc proprietatem corrumpit. [17] Et a ianua hic ianitor, qui et hic ianuator dicitur, scilicet qui observat ianuam, et hec ianitrix -cis, illa que observat ianuam: Plautus 'anus hic recubare solet custos ianitrix'; et ianitrices dicuntur uxores duorum fratrum, quasi eandem ianuam terentes, vel ad eandem ianuam iter habentes. [18] Item a ianua hec Iuno, quasi iano, idest ianua propagationis feminarum, quia quasi portas matronarum pandit et naturas nubentium maritisi est enim dea parturientium et nubentium; vel dicitur Iuno a iuvando; unde iunonius -a -um. [19] Item a ianua hic Ianuarius -rii, quasi ianua et introitus anni; vel dicitur a Iano, quia in prima die Ianuarii est festum illius; vel quia Ianuarius est principium anni, sicut Ianus principium omnium operum; et inde ianuarius -a -um. [20] Hic, alio nomine, Iovonius dicitur, quia omnium mensium pater sit, et Consivius a satis tunc conserendis; et Quirinus, quia tunc bella initiantur; Patutius, propter Ianum, quia fores Iani in bello patent; Conclusius, quia pace clauduntur. [21] Et, quia locus exigit, ideo nomina mensium hic breviter perstringere libuit. Februarius dictus est quasi sacrificativus vel purgativus a februis, idest a sacrifìciis et purgationibus que olim in ilio mense solebant fieri Plutoni pro animabus defunctorum. [22] Martius dicitur a Marte, cui ille mensis dedicatus est, vel quia in ilio mense festum illud colitur. [23] Aprilis dictus est quasi aperilis, quia tunc terra aperitur et flores germinat, sed, quia in hoc nimis derogatur Veneri, dicimus quod aprilis dicitur a Venere: afros enim grece latine dicitur spuma, unde Venus dieta est Afrodita, quia de spuma maris et ex humore testiculorum Saturni nata fuit Venus; et ab Afrodita dicitur Aprilis quasi afrilis, idest venerius, quia ille mensis dedicatus est Veneri, vel quia in eo habet festum suum, vel quia in eo nata fuit. [24] Maius -ii dictus est a maioribus, sicut Iunius a iunioribus. Cum enim Romulus instituisset rem publicam, divisit populum in duas partes, scilicet senes et iuvenes, idest maiores et minores, et, ad honorem partium, ab illis partibus duos menses nominavit, scilicet a maioribus Maium et a minoribus Iunium. [25] Sunt adhuc et alie derivationes istorum nominum, sicut in Ovidio Fastorum habetur, scilicet quod Maius dicitur a maiestate, vel a Maia, matre Mercurii, et Iunius a Iunone, vel a iuventute, vel a coniunctione Romanorum et Sabinorum. Sed quod diximus prevalet. Et nota quod quidam solent proferre hoc nomen per d, scilicet Madius, quod sine dubio nichil est: debet enim esse ex toto in eadem voce cum neutro istius nominis maior, scilicet maius, sed, causa differentie, in nomine mensis i debet proferri vocaliter, que in comparativo profertur consonanter, si congrue proferatur. [26] Iulius et Augustus olim dicebantur Quintilis et Sextilis a numero quo distabant a principio anni, idest a Martio. Antiqui enim annum incipiebant a Martio usque ad tempus Nume Pompilii, qui addidit Februarium et Ianuarium et apposuit illos in principio anni, sed distinxit illos menses secundum lunationes, sicut et omnes ahi erant distincti, et ita annus remansit incorrectus usque ad tempus Iulii Cesaris, qui, cum moraretur in Egipto cum Cleopatra, annum correxit et distinxit secundum cursum solis ad idem punctum in fine anni redeuntis. [27] Secundum ergo consuetudinem antiquorum, qui annum incipiebant a Martio, omnes menses dicti sunt a numero quo distabant a principio anni, idest a Martio, post Iunium: ut Quintilis, quintus a Martio; [28] sed postea, ad honorem Iulii Cesaris qui in ilio mense natus est vel aliquam obtinuit victoriam, dictus est Iulius. Sextilis, quasi sextus a principio anni, idest a Martio, sed postea, ad honorem Augusti qui in ilio mense natus est vel aliquam obtinuit victoriam, dictus est Augustus. [29] Nomina sequentium mensium sunt composita a numero quo distant a principio antiqui anni, idest a Martio, et ab hoc nomine ymber, ut September a septimus et ymber; Octuber, ab octo et ymber; November, a novem et ymber; December, a decem et ymber. [30] Quod intelligimus sic: September quasi septem ab ymbre, idest a Martio, in quo ymbres et pluvie abundant, vel September quasi septimus ymber, quia septimus est a Martio et tunc, in mense Septembris, ymber est; sed prima sententia prevalet. Similiter et alia nomina que restant, scilicet Octuber et November et December. [31] Item a ianua quedam civitas dieta est Ianua, quia est quasi ianua et introitus Lombardie; vel dieta est a Iano, quia ibi olim colebatur; unde hic et hec ianuensis -se patrium. [32] Item a Iano, qui deus est principii, dicitur ianto -as, et in deponenti genere iantor -aris, idest comedere ante prandium, solvere ieiunium; unde hoc iantaculum -li, cibus quo solvitur ieiunium ante prandium, unde Nigidius 'nos ipsi ieiunia iantaculis levibus polluimus'. [33] Unde iantaculo -as, et in deponenti genere iantaculor -aris, idem quod ianto -as. Et nota quod quidam corrupte solent proferre hec vocabula per e, scilicet iento -as et ientaculo -as, et ientaculum.
Colonna con sottomenu di navigazione
